Dzieje Akcji Katolickiej w Polsce

Dzieje Akcji Katolickiej w Polsce

Bp Mariusz Leszczyński

 


1. Akcja katolicko-społeczna

Oznaki ruchu organizacyjnego wśród katolików świeckich, jako przejawy Akcji Katolickiej, spotykamy na ziemiach polskich od dawna. Już w II połowie XIX w. działały luźne stowarzyszenia w zaborze pruskim i austriackim, a na początku XX w. pojawiły się także w zaborze rosyjskim. Głównym ich celem było uświadamianie członków w sprawach religijnych, kościelnych i społecznych oraz pogłębianie zasad wiary i moralności chrześcijańskiej.

 

            Pełne możliwości dla rozwoju Akcji Katolickiej na ziemiach polskich zaistniały dopiero z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości (1918). Wśród działań w dziedzinie duszpastersko-wychowawczej jakie podjął Kościół w Polsce Odrodzonej, do najbardziej doniosłych należała właśnie Akcja Katolicka. W niej właśnie Episkopat upatrywał rolę czynnika integrującego katolicyzm oraz wzór jednolitych form orga­nizacyjnych dla nieskoordynowanego dotąd ruchu religijnych organizacji masowych. Akcja Katolicka była właśnie taką najbardziej eksponowaną organizacją masową, ujawniającą tendencje do łączenia wszystkich organizacji katolickich w jednej centrali.

 

W Akcji Katolickiej, jako organizacji uniwersalnej, Episkopat widział także szerokie możliwości oddziaływania Kościoła na pozareligijne dziedziny życia, w tym także na dziedzinę społeczną i polityczną, aby i tam wprowadzić zasady chrześcijańskie a zwłaszcza etyczne. Kościół dostrzegał bowiem wyraźne wpływy laicyzmu oraz idei lewicowych na życie społeczne. Toteż dziedzina wychowania publicznego stała się przedmiotem szczególnej jego troski. Realizacji tak szerokich zadań sprzyjał specyficzny charakter Akcji Katolickiej. Była ona bowiem or­ganizacją religijną i apolityczną, kierowaną przez hierarchię kościelną, co pozwalało jej, w warunkach polskiego wewnętrznego układu politycznego, unikać z jednej strony kon­fliktów z rządem sanacyjnym, z drugiej strony zaś pełnić rolę skutecznego narzędzia Kościoła w realizacji jego zadań apostolskich.

 

Wśród organizacji związanych bezpośrednio z genezą Akcji Katolickiej w Polsce wymienia się głównie: Związek Katolicki w Królestwie Polskim, Zjednoczenie Kobiet Kato­lickich, Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej (SMP), Sodalicje Mariańskie i Ligę Kato­licką. Natomiast za poprzedniczkę Akcji Katolickiej, najbardziej zbliżoną do niej pod względem założeń i organizacji, uważa się Ligę Katolicką.

 

W odpowiedzi na wskazania papieża Piusa XI, wzywające katolików świeckich do uczest­nictwa w pracy apostolskiej sprawowanej przez hierarchię kościelną powstał w Warszawie w 1925 r. Komitet Organizacyjny Akcji Katolickiej Archidiecezji Warszawskiej, który uło­żył statut Ligi Katolickiej, w oparciu o statuty Akcji Katolickiej we Włoszech, dając tym samym początek dla nowego typu Ligi na gruncie polskim.

 

W dniu 7 marca 1927 r. zorganizowano w Warszawie Kurs Instruktorski Ligi Ka­tolickiej, na którym poparto wniosek ks. Józefa Gawliny, by na teren Polski przejąć model włoskiej Akcji Katolickiej. Po Kursie tym wzrosły jeszcze bardziej zainteresowania włoską Akcją Katolicką. Jej idee w Polsce popularyzowała książka pt. Zasady Akcji Kato­lickiej we Włoszech, wydana w Warszawie ok. 1927-1928 r., staraniem tamtejszego Sekretariatu Generalnego Akcji Katolickiej.

 2. Akcja Katolicka w latach 1930-1934

 Statut Akcji Katolickiej (Statut Konstytucyjny Akcji Katolickiej, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1930) zredagował Prymas August Hlond, a zatwierdził go Pius XI, pismem Sekretariatu Stanu z 27 listopada 1930 r. Tym samym polski Statut Akcji Katolickiej uzyskał, obok statutu włoskiego, najwyższą sankcję prawną.

 

W myśl Statutu zadaniem Akcji Katolickiej w Polsce jest zespalanie, organizowanie i wyrabianie zrzeszeń katolickich dla celów apostolstwa świeckiego, czyli dla pogłębienia i szerzenia, wprowadzania w czyn i obrony zasad katolickich w życiu jednostki, rodziny i społeczeństwa zgodnie z nauką Kościoła Katolickiego i wskazaniami Stolicy św. (art. 1); patronem Akcji Katolickiej w Polsce jest św. Wojciech; główną uroczystością święto Chrystusa Króla (art. 2); Akcja Katolicka stoi poza i ponad partiami politycznymi (art. 3); Akcja Katolicka w Polsce pozostaje w zależności od Episkopatu, który nią kieruje przez (art. 4).

 

Dnia 24 listopada 1930 r. kard. Hlond erygował Naczelny Instytut Akcji Katolickiej (NIAK) z siedzibą w Poznaniu, zaś pismem z 6 grudnia tegoż roku mianował władze Instytutu: Adolfa Bnińskiego – prezesem, ks. Stanisława Brossa – dyrektorem i bpa Dymka – asystentem kościelnym.

 

Ośrodkiem kierowniczym Akcji Katolickiej w diecezji był Diecezjalny (Archi­die­cezjalny) Instytut Akcji Katolickiej (DIAK, AIAK), podlegający Naczelnemu Instytutowi Akcji Katolickiej (NIAK) w Poznaniu. W skład instytutu wchodzili: prezes i sekretarz oraz asystent kościelny, miano­wa­ni na 3 lata przez ordynariusza. Przy Instytucie istniała Diecezjalna (Archidiecezjalna) Rada Akcji Ka­to­lickiej (DRAK, ARAK), jako jego organ doradczy. Radę stanowili: prezes, sekretarz, asystent kościelny Instytutu i przedstawiciele stowarzyszeń oraz organizacji pomocniczych Akcji Katolickiej. Członków Rady zatwierdzał ordynariusz na 3 lata.

 

Ordynariusze poszczególnych diecezji powoływali, w latach 1930-1933, Diecezjalne (Archidiecezjalne) Instytuty Akcji Katolickiej (DIAK, AIAK). Struktury organizacyjne Akcji Katolickiej tworzyły, obok instytutów (DIAK, PAK i DAK), także organizacje (stowarzyszenia). W pierwszej fazie organizowania Akcji Katolickiej (1930-1934) każdy ordynariusz mógł włączyć do Akcji Katolickiej każde zrzeszenie kościelne.

 3. Reorganizacja w 1934 r.

 Unifikację stowarzyszeń wchodzących w skład Akcji Katolickiej przygotował krajowy Zjazd Kierownictwa Akcji Katolickiej, który odbył się w Krakowie, w dniach od 5 do 6 lutego 1934 r. Projekty statutów dla nowych organizacji przygotował, na przełomie lutego i marca 1934 r., Prymas Hlond, a zatwierdziła je, 8 marca tegoż roku, Komisja Prawna Episkopatu (Statuty Stowarzyszeń KZM, KZK, KZMM, KZMŻ, Poznań 1934). Dnia 19 czerwca tegoż roku Statuty zaaprobowała Konferencja Plenarna Episkopatu, dokonując w ten sposób prawnego ujednolicenia organizacji Akcji Katolickiej w Polsce. W oparciu o nowe Statuty powołano wkrótce, nawiązując do wzorca włoskiego, cztery zrzeszenia, tzw. kolumny: Katolicki Związek Mężów (KZM) z siedzibą w Warszawie, Katolicki Związek Kobiet (KZK), Katolicki Związek Młodzieży Męskiej (KZMM) i Katolicki Związek Młodzieży Żeńskiej (KZMŻ) z siedzibą w Poznaniu, które odtąd stanowiły zasadnicze organizacje Akcji Katolickiej w Polsce.

 
 

4. Akcja Katolicka w latach 1934-1939

 
 

a/ cel i zadania

 
 

Celem podstawowym stowarzyszeń (oddziałów), w myśl Statutu, było wyrabianie członków na świat­łych i czynnych członków Kościoła katolickiego, przygotowanie ich do indywi­du­alnego i zbiorowego apostolstwa Chrystusowego oraz szerzenie zasad katolickich poprzez wszystkie dziedziny życia i kultury. Cel ten starano się osiągnąć przez krzewienie zasad wiary katolickiej i moralności chrześcijańskiej, szerzenie katolic­kiego ducha apostolskiego, rozwijanie akcji charytatywnej, kulturalno-oświatowej, ­ społeczno – gospodarczej i zawodowej, za pomocą takich środków jak: praktyki religijne, zebrania, konferencje, zloty, manifestacje, itp. Celom tym służyły także: domy organizacyjne, świetlice, biblioteki, czytelnie, radio, wycieczki kra­joznawcze, muzyka, urządzenia wychowania fizycznego, itd. Wielką wagę przywiązywano do symboli organizacyjnych, do których należały: sztandar, hymn, mundur i od­zna­czenia.

 
 

 b/ członkowie

 
 

Członkami stowarzyszeń młodzieży mogli być katolicy w wieku od 14 do 30 roku życia, stanu wolnego, zaś członkami stowarzyszeń mężów i kobiet – katolicy od 25 roku życia, żyjący w małżeństwie, bądź też stanu wolnego. Od kandydatów na członków stowarzyszeń wymagano pogłębionego życia religijnego, zachowywania zasad moralności chrześcijańskiej, dyscypliny i karności.

 
 

 c/ asystent kościelny

 
 

 Akcja Katolicka na wszystkich swoich szczeblach organizacyjnych była ściśle podporządkowana hierarchii kościelnej. Jej przedstawicielem w instytutach i stowarzyszeniach był asystent kościelny, który posiadał szeroki zakres pełnomocnictw i uprawnień. Miał on za zadanie uczestniczyć we wszystkich ich zebraniach z głosem doradczym, kontrolować zgodność działania ich zarządów ze statutami Akcji Katolickiej, z ich regulaminami, a zwłaszcza z zarządzeniami władzy kościelnej, nadto zatwierdzać programy pracy, a w razie konieczności zgłaszać także swój sprzeciw. W ten sposób hierarchia kościelna posiadała duży wpływ na działalność Akcji Katolickiej oraz na obsadę personalną jej zarządów na wszystkich szczeblach organizacyjnych. Było to szczególnie widoczne w Parafialnej Akcji Katolickiej, gdzie asystentem kościelnym był proboszcz, mianowany przez ordynariusza (Instrukcja dla asystentów kościelnych, „Ruch Katolicki”, 1935 nr 3 s. 97-101).

 
 

 d/ stowarzyszenia pomocnicze

 
 

 Po reorganizacji Akcji Katolickiej w Polsce w 1934 r., i wprowadzeniu w jej struktury czterech stowarzyszeń stanowych, inne zrzeszenie kościelne pozostały poza obrębem Akcji i pełniły rolę jej organizacji pomocniczych. Ich relację do Akcji Katolickiej i zasady współpracy z nią określała Instrukcja dla pomocniczych stowarzyszeń i dzieł Akcji Katolickiej w Polsce („Ruch Katolicki”, 1935 nr 2 s. 52-54), uchwalona przez Komisję Prawną Episkopatu, 5 grudnia 1934 r.

 
 

 e/ formacja i działalność apostolska

 
 

Akcja Katolicka dążyła do tego, aby mieć w swych szeregach dobrych i gorliwych członków, gotowych do szerzenia i obrony zasad wiary w środowisku społecznym. Apostoł świecki musiał posiadać pewne zalety, uzdalniające go do wykonywania apos­tolatu, do wywierania dobrego wpływu na bliźnich, tj. głęboką wiarę, miłość bliźniego i męstwo. Toteż celem zasadniczym stowa­rzyszeń Akcji Katolickiej było wychowanie religijno-moralne i intelektualne swoich członków, uczynienie z nich gorliwych katolików oraz dobrych synów Kościoła i narodu polskiego (por. Statut KSM, KSK, KSMM i KSMŻ, Poznań 1934, art. 4).

 

Praca wychowawcza dokonywała się w oddziałach stowarzyszeń. Tutaj przyszli apostołowie zdobywali formację duchową i wiedzę, uczyli się odpowiedzialności za Kościół i gorliwości apostolskiej. Statuty stowarzyszeń polecały następujące środki oddziaływania na członków: 1) sakramenty św., nabożeństwa, modlitwy, egzorty, reko­lekcje, procesje i pielgrzymki; 2) konferencje, zebrania, zloty, kursy, manifestacje i porady prawne; 3) wykłady, pogadanki, czytelnictwo, słuchanie radia, zwiedzanie zabytków, muzeów i wystaw; 4) muzykę, śpiew, koncerty, przedstawienia, akademie, wieczornice i rozrywki; 5) organizowanie: ognisk, świetlic, schronisk, letnisk, kolonii wakacyjnych oraz urządzanie: domów ludowych, sal zebrań, boisk sportowych i sal do wychowania fizycznego (por. Statut KSM, KSK, KSMM i KSMŻ, Poznań 1934, art. 6).

 

Formacja duchowa, wyszkolenie oraz wiedza, zdobyte przez członków Akcji Katolickiej w oddziałach jej stowarzyszeń, umożliwiały i ułatwiały im działalność apostolską w środowisku społecznym, celem jego odrodzenia i pozyskania dla Chrystusa.

 

Hasła i programy Akcji Katolickiej inspirowały jej członków do praktycznej działalności apostolskiej w środowisku. Pielęgnowano dwa rodzaje tegoż apostolstwa: zbiorowe i indywidualne. Apostolstwo zbiorowe polegało na wspólnym podejmowaniu i wykonywaniu zadań apostolskich, zaś indywidualne podejmowali pojedynczy członkowie oddziałów stowarzyszeń.

 

W 1939 r. Akcja Katolicka w Polsce liczyła blisko 800 tys. członków.

 

Wybuch II wojny światowej przerwał działalność Akcji Katolickiej w dotychczasowych jej strukturach i formach. Nie oznaczało to bynajmniej definitywnego zakończenia jej działalności. Bowiem ci, którzy w służbie ideałów Akcji Katolickiej kształtowali swoją duchowość, rozwijali w latach wojny różnorodną, pożyteczną działalność, szczególnie w sferze patriotycznej i charytatywnej.

 
 

5. Reaktywowanie Akcji Katolickiej w Polsce (1993-1996)

 
 

Kościół w Polsce w latach stalinizmu był bardzo skrępowany w swojej działalności w ży­ciu publicznym. Akcja Katolicka została zlikwidowana. Stowarzyszenia katolickie pozostawały poza prawem. Dopiero po za­łamaniu się systemu komunistycznego mógł Kościół zaistnieć w życiu publicznym i mogło nastąpić odrodzenie Akcji Katolickiej.

 

Przywrócenie w Polsce Akcji Katolickiej postulował Ojciec św. Jan Paweł II w swoim przemówieniu do biskupów polskich, dnia 12 stycznia 1993 r., przybyłych do Watykanu z wizytą ad limina Apostolorum. Papież mówił: „W Kościele wybiła dzisiaj godzina lai­ka­tu (…). Niezastąpionym środkiem formacji apostolskiej świeckich są organizacje, stowarzyszenia i ruchy katolickie. Wśród nich szczególne miejsce zajmuje Akcja Kato­licka, która niegdyś w Polsce była tak żywa i przyniosła tyle wspaniałych owoców. Trzeba więc, by na nowo odżyła”.

 

Sprawę reaktywowania Akcji Katolickiej w Polsce podjął Jan Paweł II ponownie 2 marca 1994 r.. Do obecnych tam biskupów i katolików świeckich z Polski papież powiedział: ,,Apostolstwo (świeckich – dop. M. L.) jest znakiem czasu, chociaż było ono w Kościele zawsze (…), stale na nowo ożywiało się i podejmowało różne problemy, które są szczególnie aktualne dla świeckich chrześcijan. W nowych czasach chodzi o to samo. To wszystko, co już Pius XI wyraził w przesłaniu do Akcji Katolickiej, to wszystko Sobór Watykański II potwierdził (…). Bardzo was proszę (…), ażeby to przesłanie tak bardzo aktualne dla Kościoła w Polsce stało się przedmiotem waszych studiów i waszego zaangażowania”. Natomiast w liście do uczest­ników I Kongresu Ruchów Katolickich w Warszawie, z dnia 31 maja tegoż roku, papież pisał: Nowe czasy otwarły przed Kościołem w Polsce nową epokę, także na polu tzw. apostolstwa zrzeszeń. Jest to nowa szansa, ale także nowe zadanie – również dla pasterzy”.

 

Kościół w Polsce odpowiedział od razu na wezwanie papieża. Ks. Prymas kard. Józef Glemp, na spotkaniu biskupów i księży odpowiedzialnych za prace synodalne, 22 czerwca 1994 r. w Warszawie, powiedział: ,,Obecnie stworzenie Akcji Katolickiej wydaje się pierwszym zadaniem jakie stoi przed Kościołem”.